پیوند کویر و دریا در سیستان و بلوچستان

     سیستان و بلوچستان سرزمین طوفان‌های شنی،‌ نمکزارها، رودها و دریاچه‌های فصلی با دره‌های سرسبز و جریان‌های بهاری در دل کویر به همراه تاریخ بر جای مانده در این خطه شرقی، جاذبه‌ای بکر و بی بدیل است که هر نظاره گری را مدهوش می‌کند.

     به گزارش ایسنا، ناحیه «خاش» خوش آب و هوا‌ترین منطقه استان به شمار می‌رود، زیرا ارتفاع آن نسبت به سایر شهرستانهای استان بیشتر است و مرتفعترین قله بلوچستان - تفتان - در نزدیک و در سمت شمال آن قرار گرفته است. این ناحیه از بارندگی نسبتا زیادی نیز برخوردار است. تغییرات و نوسانات دمای آن در فصل‌های مختلف چندان زیاد نیست و پوشش گیاهی آن نیز در اطراف کوه‌های تفتان نسبتا غنی است.

 علاوه بر ناحیه ،‌بندر چابهار نیز به دلیل نزدیکی به مدار راس السرطان و منطقه استوایی، آب و هوای بهاری دارد. تغییرات دمایی در فصول مختلف آن کم است و فصل تابستان آن چندان محسوس نیست، بدین جهت برگ ریزان پاییزی کمتر به چشم می‌خورد و درختان در تمام طول سال سبزینگی خود را از دست نمی‌دهند. سرسبزی درختان در فصول مختلف موجب شده است که فصول چهارگانه را به فصل بهار تشبیه کنند و چون چهار فصل آن همواره حالت بهار دارد به «چهاربهار» معروف شده و به تدریج به چابهار تبدیل شده است. این دو منطقه در استان سیستان و بلوچستان (خاش و چابهار) از خوش آب و هواترین و زیباترین مناطق استان هستند و برای استفاده‌های جهانگردی به ویژه در فصول پاییز و زمستان حتی بهار بسیار مناسب‌اند.  

      قسمت جنوب استان سیستان و بلوچستان با یکی از بزرگ ترین منابع آبی کشور (دریای عمان) همجوار است. این همجواری موقعیت ویژه‌ای را برای بهره برداری‌های جهانگردی و تفرجگاهی و انواع ورزش‌های آبی از سواحل دریای عمان به ویژه در ایام زمستان فراهم آورده است. در کناره‌های این دریا به خصوص در قسمت جنوبی شهرستان چابهار، صخره‌های بزرگی در اثر پیش روی آب دریای عمان و فرسایش سنگ‌های رسوبی به وجود آمده‌اند که خلل و فرج ناشی از فرسایش آب در آنها، چشم‌اندازهای بسیار زیبایی را ایجاد کرده است. از این قسمت به خصوص در هنگام غروب آفتاب، می‌توان به عنوان یکی از زیباترین سواحل ایران یاد کرد.  

     قسمت‌هایی از سواحل دریای عمان ارزش‌های ممتاز تفرجگاهی و استراحت گاهی دارند. همچنین از برخی نواحی که اقدامات حفاظتی نظیر نصب تور در آنها انجام شده است به منظور شنا، قایقرانی، کرجی رانی و اسکی روی آب و سایر ورزش‌های آبی استفاده می‌شود. علاقه مندان به ورزش‌های آبی و اسکی روی آب می‌توانند از این امکانات ساحلی استفاده کنند.

«دریاچه هامون»

     دریاچه هامون یکی از پدیده‌های طبیعی ارزشمند از نظر ملی و بین المللی و در خور توجه ویژه است. ارزش اقتصادی آن از دیرباز شناخته شده است و در طول صدها سال مردم حاشیه نشین تالاب از برکت و نعمات گیاهان، پرندگان و آبزیان آن بهره مند شده‌اند.  

     این منطقه ویژه و منحصر به فرد، پناهنگاه بسیای از گونه‌های نادر و در خطر انقراض حیوانی و گیاهی و حمایت کننده زنجیره‌های غذایی در پهنه‌ دشت کویر است. علاوه بر ارزش اقتصادی، ارزش‌های اکولوژیکی هامون نیز در خور توجه فراوان است. این دریاچه مامن مناسبی برای استقرار آشیانه و تولید مثل انواع مختلف پرندگان و بعضی مهره داران دیگر است. گونه‌هایی از ماهی‌ها برای تخم ریزی، پوشش گیاهی فشرده درون آب را ترجیح داده و هنگام تولید مثل در چنین مکان‌هایی تجمع می‌کنند. همچنین پوشش گیاهی هامون محل مناسبی برای مخفی شدن و در امان ماندن بعضی از پرندگان، پستانداران و سایر آبزیان از جمله شاهین‌ها، عقاب‌ها و باکلان‌ها است.

     پوشش زیر آب دریاچه نیز همراه با نیزارهای آن در تامین نیازهای حیات وحش نقش اساسی دارند. دریاچه هامون برای بعضی از موجودات زیستگاه دائمی و برای تعدادی دیگر سکونت گاه موقتی و محل گذر و تغذیه محسوب می شود.  

«هامون »

در اصطلاح محلی پوشش گیاهی را «جاز» و انبوهی و کثرت آن را «موریان» می‌نامند. به همین سبب، این ناحیه به جازموریان معروف شده است. این دریاچه فصلی در غرب بلوچستان قرار دارد و نیمی از آن در استان کرمان واقع شده، مساحت حوضه آبریز آن 69 هزار کیلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دریا 300 متر است. محدوده آبگیر کامل دریاچه در مواقع پرآبی 3300 کیلومترمربع و در مواقع کم آبی بطور متوسط 2500 کیلومتر مربع است.

هامون جازموریان مابین کوه‌های مکران و شاهسواران قرار دارد که از شرق به غرب تقریبا به طول 300 کیلومتر و از شمال به جنوب به عرض 100 کیلومتر گسترده شده است. رودهای هلیل رود و بمپور به این هامون می‌ریزند. بر خلاف تمام هامون‌های بسته درونی ایران، خاک‌های هامون جازموریان چندان شور نیست و زمین آن از قلوه سنگ‌ها و لایه‌های شنی و آهکی تشکیل شده است.

«هامون ماشکل»

     این دریاچه در نزدیکی مرز ایران و پاکستان واقع شده است. رودهایی که به آن وارد می‌شوند، ماشکل یا ماشکید و شاخه‌های سیمیش و رختک که از دامنه‌های شرقی کوه‌های مرزی جاری می‌شود. این دریاچه واجد ارزش‌های زیست محیطی است.

«هامون چاه غیبی (گابی)»

     این هامون درجنوب غربی خاش واقع شده و مرکز تجمع سیلاب‌های فصلی است. مانند سایر هامون‌ها در بهار دارای آب و در سایر فصول به شکل مرداب درمی‌آید.

«دریاچه سه دریا»

     این دریاچه از سه دریاچه کوچک در قلل کوه تفتان تشکیل شده است که عمق دو دریاچه قسمت شمالی کم و اغلب دارای آب گوارا است و دریاچه دیگری که نسبتا بزرگتر است، آب دائمی و شور دارد. این پدیده از جاذبه‌های طبیعی ویژه ناحیه بلوچستان است.  

«جنگل‌ها و بیشه‌ها»

    جنگل‌های استان سیستان و بلوچستان مانند جنگل‌های ناحیه شمال غرب ایران به صورت انبوه و متراکم نیست و اغلب به طور پراکنده و به اصطلاح لکه‌ای است در مناطقی از چابهار به طرف کنارک در مسیر جاده و در مسیر روستای حوتک و کهیرک به طرف ناحیه زرآباد (غرب بلوچستان) نشانه‌هایی از جنگل‌های کهور و گز دیده می‌شود که به علت کمی بارندگی، فرسایش خاک، جریان سیلاب‌ها و قطع بی رویه درختان تا حدی تنک و پراکنده و رو به کاهش است.

     هم چنین در ناحیه معروف سرحد که سلسله کوه‌های تفتان و پنج انگشت و مورییچ کشیده شده شرایط طبیعی برای نشو و نمودرختان جنگلی بسیار مساعد است و درختانی به وجود آمده که اگرچه به انبوهی و شکوه جنگل‌های مازندران نیستند ولی در عوض دارای گونه‌های بسیار نادر و کمیاب است. از گونه‌های مزبور می‌توان از پسته و بادام کوهی نام برد که به طور فراوان به چشم می‌خورند. همچنین درختان کهور، کنارچش، گلیر، پیش یا نخل خزنده، گز، تاگز، خرزهره، پیر، چگرد. انواع نی، زهر عقرب که اغلب جنگل‌های تنگ دامنه‌ها و دره‌ها و اراضی ساحلی را فرا گرفته‌اند. علاوه بر درختان مزبور، درخت انجیر هندی تمبر (از نوع تمبر کجرات) نیز به شکل جنگل‌های کم پشت یافت می‌شود.

در دره‌ها و دامنه‌های رودسرباز درختانی موسوم به چش و نخل شیطان فراوان است. درخت دیگری در جنگل‌های بلوچستان وجود دارد که شاخه‌های آن مانند درخت یاس و در حدود 5 الی 8 متر ارتفاع دارد. چوب آن از نوع خیلی سخت و همچنین شکننده است و میوه‌ای به شکل گیلاس و آلبالو دارد که اهالی بومی از میوه آن در رنگرزی استفاده می‌کنند. وسعت کل جنگل‌های این استان حدود یک و نیم میلیون هکتار برآورد شده است.  

«دشت لوت»

     بزرگ ترین چاله فلات داخلی ایران دشت لوت است و بخشی از آن بین سیستان و بلوچستان قرار دارد. این دست یکی از خشک ترین و گرم ترین دشت جهان است و کمتر اثری از آب در آن دیده می‌شود. در قسمت غرب دشت لوت، بیابان گردی به نام نمکزار که در فصل بارندگی صعب العبور می‌شود، وجود دارد. نیمه شرقی دشت لوت را ریگ روان پوشانیده قسمتی از لوت جنوبی سرزمین هموار و قابل عبور است.

     در دشت لوت بر اثر تابش شدید آفتاب و بادهای شمالی و غربی، توده‌های بزرگ ماسه، همیشه به طرف جنوب و جنوب شرقی در حرکت‌اند و تپه‌های ماسه‌ای زنجیره‌ای را تشکیل می‌دهند.  

«منطقه حفاظت شده باهوکلات»

     این منطقه در منتهی الیه گوشه جنوب شرقی کشور در طول مرز ایران و پاکستان قرار دارد. این منطقه از کوه‌های کم آب و بیابانی تشکیل شده که تا رودخانه سرباز در بلوچستان گسترده شده است. به گزارش ایسنا این منطقه، مامن «تمساح تالابی» و منحصر به فرد ایرانی است که در آبگیرهای کم عمق مسیر رودخانه زندگی می‌کند. این حیوان در مواقع خشکی تا چند متر زیر آبگیرها نقیب زده و در داخل آنها زندگی می‌کند.

همچنین شرایط خاص اکوسیستم رودخانه‌ای این منطقه امکانات زندگی نوعی ماهی عجیب به نام ماهی گل خور با نام علمی Perio Phthalinuse فراهم آورده که قادر به زیست در آب‌های کم عمق و بستر گلی رودخانه‌ها است.  

     به منظور حفظ بخش نمونه‌ای از گیاهان بلوچی و جاندارانی که با اقلیم و گیاهان مزبور ارتباط زیستی دارند، اقدامات حفاظتی ضروری است.

     خط ساحلی دریای عمان که مرز جنوبی این منطقه راتشکیل می دهد، ناحیه قشلاقی پرندگان آبزی است و نیز محل مهمی برای تخمگذاری «لاک‌ پشت‌های سبز دریایی» به شمار می‌آید.

«منطقه حفاظت شده بزمان»

     این منطقه به وسعت 324 هزار و 688 هکتار، منطقه کوهستانی بزمان، تپه ماهورها و دشت‌های اطراف این کوه را در بر می‌گیرد. این منطقه دارای کوهی نسبتا مرتفع با دره‌های آب شیرین و پوشش گیاهی نسبتا مناسب است.

جوامع گیاهی مشرف بر دامنه‌ها، خرزهره، داز، قیچ، درمنه و انواع گون است. حیوانات وحشی که در این منطقه زندگی می‌کنند، کبک. کبک چیل، تیهو، دراج، خرگوش، کل، بز، قوچ و میش هستند.

     علاوه بر گونه‌های مختلف وحوش فوق الذکر، نوع «خرس سیاه آسیایی» که کوچکتر از خرس قهوه‌ای است در سیستان و بلوچستان زندگی می‌کند. کوه‌های سیاه بزمان بیرک، تفتان، سراوان، اطراف خاش، کارواندر، اسفندک و تپه ماهورهای اطراف «رود ماشکل» از جمله زیستگاه‌های اصلی این گونه خرس به شمار می‌آید. پوشش گیاهی این منطقه زیستگاه مناسبی را برای گونه در معرض انقراض و با ارزش خرس سیاه در این ارتفاعات فراهم کرده است.

      پرنده زیبایی به نام «مینا» با رنگ‌های سبز، آبی و سبزقبا نیز در بلوچستان به وفور یافت می‌شود. این پرنده به اندازه سار معمولی است و به سهولت اهلی می‌شود.  

«فضاهای روستایی»

بعضی از روستاهای استان به دلیل موقعیت جغرافیایی، اقلیمی و پیشینه تاریخی جلوه‌های ارزشمندی دارند و می‌توانند با بهره برداری در زمینه جهانگردی روستایی، توسعه یابند.  

«چانف»

     این روستا مرکز دهستان چانف و از توابع شهرستان ایرانشهر در 50 کیلومتری شرق جاده نیک شهر - ایرانشهر قرار گرفته است. این روستا در یک ناحیه دشتی واقع شده و دارای آب و هوای گرم و خشک است.

    دشت گسترده پوشش گیاهی متنوع از انواع درختان گز، کهور، بنه و گلپوره و همچنین حیات وحش ناحیه گرمسیری از عناصر جالب توجه این روستا است. دو مسجد و یک امام زاده به نام پیرمبارک نیز از جاذبه‌های مذهبی و زیارتی چانف محسوب می شود.  

«تیس»

      روستای تیس از توابع بخش دشتیاری شهرستان چابهار است که در منطقه کوهپایه‌ای در پنج کیلومتری شمال غرب چابهار واقع شده، رودخانه «لاوری» از میان روستا می‌گذرد و «خلیج چابهار» در غرب آن قرار گرفته است. ارتفاعات متعددی نظیر کوه‌های شهباز، پیلبند و لاوری، روستای تیس را احاطه کرده است.

       این روستا آب و هوایی از نوع گرم و خشک دارد. روستای تیس از مراکز عمده سوزن دوزی است که به طرز زیبا و تحسین برانگیزی توسط زنان روستا تولید می‌گردد.

این روستا قلعه‌ای به نام «قلعه پرتقالی‌ها»‌دارد که به لحاظ قدمت و نوع معماری جالب توجه است.

«بمپور»

      این ناحیه در 22 کیلومتری غرب ایرانشهر و در مسیر جاده ایرانشهر-چابهار قرار گرفته است. رودخانه پر اهمیت بمپور که از کوه‌های شمال شرقی ایرانشهر سرچشمه می‌گیرد از جنوب بمپور به طرف غرب جریان می‌یابد و در انتها به هامون جازموریان می‌ریزد. بمپور ناحیه جلگه‌ای و کوهستانی است که 510 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و ارتفاعاتی در حدود یک هزار و 700 متر اکثر زمین‌های جنوبی آن را پوشانده است. به گزارش ایسنا آب و هوای بمپور به طور کلی گرم و نسبتا مرطوب است و از مراکز عمده‌ صادرات خرما، تره بار و مرکبات محسوب می‌شود. بمپور از چندین آبادی به هم پیوسته تشکیل شده که از آن جمله می توان به دو آبادی باغ و الله آباد که در طرفین خیابان اصلی بمپور واقعنه اشاره کرد.

     از قدمت این آبادی اطلاع دقیقی در دست نیست و شهرت این محل به خاطر وجود قلعه بمپور است که به عهد سامانیان تعلق دارد.